Agtergrond
Die president van Suid-Afrika het op 29 Augustus 2025 'n beëdigde verklaring by die Wes-Kaapse hooggeregshof ingedien teen aansoeke wat deur die Demokratiese Alliansie, AfriForum en die Vaderland-stigting gebring is.
Hierdie aansoeke betwis die grondwetlikheid en prosedurele integriteit van die Onteieningswet.
Die aansoeke fokus onder meer op artikel 19 van die Wet, wat die proses en voorwaardes uiteensit waaronder vergoeding deur 'n hof bepaal kan word. Dit is belangrik om daarop te let dat die Onteieningswet nog nie van krag is nie en dat die inwerkingtredingsdatum daarvan nog bekend gemaak moet word.
Belangrike toegewings deur die president
Hoewel die president se beëdigde verklaring die wet se algehele grondwetlikheid verdedig, bevat dit noemenswaardige toegewings wat die implementering daarvan kan beïnvloed:
- Erkenning van prosedurele kwesbaarhede: Die president gee toe dat artikel 19 bykomende duidelikheid en voorsorgmaatreëls kan vereis om nakoming van grondwetlike beginsels van administratiewe geregtigheid en eiendomsreg te verseker. Die presidensie beveel alternatiewe bewoording aan vir artikel 19(2) en (3), wat hy die hof versoek om in te lees om die potensiële ongrondwetlikheid reg te stel; alternatiewelik dat die hof die betrokke bepalings as ongrondwetlik verklaar (en per implikasie dat die bewoording reggestel moet word). Die voorgestelde bewoording verduidelik dat 'n besluit om te onteien slegs geneem mag word nadat daar op vergoeding ooreengekom is, deur 'n hof bepaal of deur bemiddeling besleg is indien betwis en dat die onteieningsowerheid slegs 'n kennisgewing van onteiening kan uitreik of publiseer sodra hy 'n besluit geneem het om te onteien en sodra daar op vergoeding ooreengekom is, deur 'n hof bepaal of deur bemiddeling besleg is.
- Klem op geregtelike toesig: Die president bevestig dat onteiening sonder vergoeding onderhewig moet wees aan geregtelike hersiening, en dat die howe die uiteindelike gesag behou om billikheid en wettigheid te bepaal.
- Erkenning van belanghebbendes se bekommernisse: Die beëdigde verklaring verwys na bekommernisse wat deur landboubelanghebbendes en die burgerlike samelewing geopper word, wat dui op 'n bereidwilligheid om aan verdere konsultasie oor die praktiese toepassing van artikel 19 deel te neem.
Implikasies vir AgriSA
Hoewel die erkenning ten opsigte van die ongrondwetlikheid van die Onteieningswet 'n positiewe ontwikkeling is, het dit beperkte toepassing en sal dit nie die bekommernisse wat voorheen deur AgriSA en ander ten opsigte van die Wet geopper is, uit die weg ruim nie. Hierdie toegewings het egter die volgende strategiese en operasionele betekenis vir AgriSA en sy lede:
- Bevestiging van die oppergesag van die reg: Die herbevestiging van geregtelike toesig bevestig die wettige buffer teen potensiële misbruik van artikel 19.
- Geleentheid vir beleidsbeïnvloeding: Die president se openheid vir konsultasie skep 'n venster vir AgriSA om hom te beywer vir duideliker prosedurele beskerming en vergoedingsmeganismes.
- Behoefte aan voortgesette wetlike waaksaamheid: Ten spyte van toegewings bly die Wet van krag (hoewel dit nog nie van krag is nie). AgriSA moet aktiewe regsmonitering handhaaf en gereed wees om te litigeer indien lederegte bedreig word.
Aanbevole aksies
- Afhangende van die uitkoms van die aansoeke deur die Demokratiese Alliansie, AfriForum en die Vaderland-stigting, moet met parlementêre komitees geskakel word om wysigings of verduidelikings aan artikel 19 voor te stel (indien en wanneer dit in die toekoms vereis word).
- Gaan voort om met die regsadviseur te koördineer om strategiese reaksies voor te berei in geval van toekomstige kennisgewings rakende die Onteieningswet.
- Herinner lede aan hul regte en die implikasies van die Onteieningswet, insluitend die implikasies van die president se beëdigde verklaring.
- Monitor hofverrigtinge vir verdere ontwikkelings en uitsprake wat landbougrondeienaars kan raak en wees gereed om in te gryp, indien nodig.
Gevolgtrekking
Die president se toegewings dui op 'n opbouende verskuiwing in die nasionale dialoog oor grondhervorming. Terwyl die Onteieningswet omstrede bly, bied die herbevestiging van grondwetlike voorsorgmaatreëls 'n meer gebalanseerde raamwerk vir AgriSA om sy lede se belange te beskerm.
